آتش دل ترانه ای که 80 سال غلط خوانده شد!

تصنیف "آتش دل" که سال ها پیش توسط استاد زنده یاد جلال تاج اصفهانی خوانده شده ،بی شک یکی از زیباترین تصانیفی است که تاریخ موسیقی ایران آن را تجربه کرده است. ناصر مجرد که هم اهل قلم است و هم اهل موسیقی درباره این تصنیف یادداشتی  با رویکرد تاریخی نگاشته است که به یک اشتباه تاریخی اشاره می کند.

 این مقاله را هم مطالعه کنید =>      ایمپلنت فوری دندان

وقتی قرار باشد دیکته ای را همه از روی دست هم بنویسند و بدون هیچگونه تفکر و صرف وقتی، فقط نمره بگیرند، اگر املای اولی درست باشد، همه آنها که تقلب کرده اند نیز نمره 20 می گیرند که البته فقط دیکته نخستین، دیکته است و بقیه رونویسی مشق شب کرده اند و هیچکدام برای نوشتن آن فکر نکرده و زحمتی نکشیده اند. فقط احتمالاً دلشوره این را داشته اند که نکند دیکته اولی غلط باشد و آنها هم به تبع او غلط نوشته باشند و در نتیجه نمره 20 رایگان را از دست بدهند!
در مورد بسیاری از تصنیف ها و ترانه های سنتی ایران، متأسفانه این مثال صادق است که هرگاه خواننده ای تصنیف یا ترانه ای را خوانده و به اصطلاح گل کرده، دیر یا زود، دیگران هم بدون این که فکر کنند که آیا این سروده با ساختار حنجره و محدوده فرکانسی صدای آنها سازگار است یا نه، با کمی دستکاری سلیقه ای- ونه علمی- تصنیف را خوانده و زحمات شاعر و آهنگساز را نادیده گرفته و با گوش و هوش شنوندگان بازی کرده اند. از جمله این سرودها- که تعدادشان هم کم نیست- می توان از ترانه بسیار دلنشین «آتش دل» در ابوعطا یاد کرد که آهنگ زیبای آن یکی از 4هزار کار آهنگسازی زنده یاد عبدالحسین برازنده و شعر لطیف آن از سروده های ناب استاد حسن صدرسالک است که در 102 سالگی خوشبختانه زنده و سرحال است و انشاءا... که سال های سال عمر با عزت و سلامت داشته باشد.
شعر و آهنگ و مایه این تصنیف به حدی زیبا و جفت و جور است که نظیر آن را در موسیقی سنتی ایران کمتر می توان یافت. اما متأسفانه همین کار زیبا و دلنشین، از آغاز تا به امروز توسط چند خواننده صاحب نام و گاهی کمتر مشهور، با غلط هایی در شعر و ملودی خوانده شده و عجیب این که هر خواننده ای سعی کرده به جای رفع اشتباه های خواننده قبلی، اشتباه تازه ای به آن بیفزاید که مبادا تصور شود دانش او از بقیه کمتر است!
لطفاً اصل ترانه را- آن طور که مورد تایید استادحسن صدرسالک است- ملاحظه بفرمایید تا بعد راجع به نکات فنی آن مطالبی را به عرضتان برسانم:
در دل آتش غم رُخَت تا که خانه کرد (1)
دیده سیل خون به دامنم بس روانه کرد(2)
آفتاب عمر من فرو رفت و ماهم از افق چرا سر برون نکرد
هیچ صبحدم نشد فلک چون شفق زخون دل مرا لاله گون نکرد
ز روی مَهَت جانا پرده برگشا- در آسمان مه را منفعل نما
به ماه رویت سوگند که دل به مهرت پابند به طره ات جان پیوند
فراق رویت یک چند قسم به زند و پازند به جانم آتش افکند(3)
بیا نگارا جمال خود بنما زِ رنگ و بویت خجل نما گل را
رو در طرف چمن بین بنشسته چو من دل خون بس زغم یاری غنچه دهن.
گل درخشنده، چهره تابنده، غنچه درخنده بلبل نعره زنان
هرکه جوینده باشد یابنده، دل دارد زنده بس کن آه و فغان
ز جور مهرویان شکوه گرسازی به ششدر محنت مهره اندازی
همچون سالک دست خودبازی همچون سالک دست خود بازی
نخستین خواننده ای که «آتش دل» را غلط خواند متأسفانه زنده‌یاد جلال تاج اصفهانی خواننده بزرگ و خوش صدا بود که هم در بیان کلمات و هم در اجرای ملودی اشتباهاتی داشت و چون از علم تلفیق کلام و آهنگ بی بهره بود استاد برازنده و استاد سالک را به شدت دلگیر کرد و بنا به قول مهندس جمشید برازنده فرزند مرحوم استاد برازنده- که خود وی، شاعر، نوازنده و آهنگساز و خواننده قابلی است- دلیل اشتباه در کار هم این بود که شاعر و آهنگساز در اصفهان بودند و صفحه این ترانه و آهنگ بدون هیچگونه احساس مسئولیتی در حلب سوریه تهیه شد!
بعدها، خانم پروین در برنامه گلهای 373- خانم سیما بینا و آقایان ایرج، علیرضا افتخاری، مصطفی محبی زاده، اصغر شاه‌زیدی، سالار عقیلی و چند خواننده کمتر شهرت یافته- اشتباهات تاج اصفهانی را بیشتر یا کمتر تکرار کرده و گاهی مدعی صحت و برتری کارشان بر دیگران شده اند! (4)
در دیدارهای متعددی که با استاد سالک داشتم، ایشان هم از غلط خوانی ترانه «آتش دل» توسط خواننده های مختلف ابراز تأسف می کرد و همه را از چشم تاج می دید!

پانوشت‌ها:
1- زنده یاد تاج اصفهانی، «در دل آتش غم رُخَت» را خوانده بود « دل در آتش غم رُخَت» که بعدها اصلاح شد ولی چه سود که همه از روی نخستین اجرا، غلط خواندند!
2- خوانندگان این ترانه، بدون استثنا ابتدا ملودی کلمه «دیده» را از درجه چهارم گام شروع کرده و روی درجه نخست تمام کرده اند: مثلاً خوانده اند « ر- سل- ر» یعنی نت اول چنگ نقطه دار « ر» که « دی» و نت دوم دولا چنگ « سل» که « ده» آخر چنگ « ر» که « سی» عبارت «دیده سی» را تشکیل می دهند در همان ضرب نخست میزان اجرا می شوند. در حالی که ملودی درست از درجه نخست گام شروع می شود و بعد به درجه چهارم می رود که در مثال بالا چنگ نقطه دار نخست می شود « سل» و دولا چنگ و چنگ بعدی ضرب نخست میزان، نت « ر» خواهد بود و تنها وقتی ملودی مسیر درست خود را طی کند، لحن ملودی با معنی شعر انطباق پیدا می کند. در این شعر، عبارت «دیده» اسم است ولی وقتی ملودی را از درجه چهارم به اول بخوانیم لحن ملودی عبارت «دیده» را به فعل تبدیل می کند که مطلقاً درست نیست چرا که منظور شاعر «چشم و بصر» بوده است نه دیدن و نگاه کردن. 

 3- این یک سطر را اغلب خوانندگان و از همه مهمتر، خود تاج اصفهانی جا انداخته و در هنگام اجرا، هیچیک متوجه سکته و خلاء کار نشده اند. چرا که همه سعی کرده اند عین اجرای غلط تاج را تکرار کنند! اما بعدها در مورد همین یک سطر اصلاحاتی صورت گرفت!
4- در میان جمع خوانندگان «آتش دل» آنان که علم تلفیق و درست خواندن را بیش از سایرین رعایت کرده اند یکی مصطفی محبی زاده از شاگردان خوب زنده یاد تاج است که گویا در مسابقه بهترین اجرای سال 1379 صدا وسیما، به خاطر خواندن این ترانه زیبا، حایز رتبه اول شده و در نهایت، سالار عقیلی با صوتی خوش به اجرای آن پرداخته که درست ترین کار ممکن را انجام داده است.

 این مقاله را هم مطالعه کنید =>      کاشت فوری دندان

 

   منبع: پایگاه اطلاع رسانی موسیقی ایران